نهضت ها مانند همه پدیده‌های دیگر ممکن است دچار آفت زدگی شوند. وظیفه رهبری نهضت است که پیشگیری کند و اگر احیاناً آفت نفوذ کرد، با وسایلی که در اختیار دارد و یا باید در اختیار بگیرد، آفت زدایی نماید. اگر رهبری یک نهضت به آفتها توجه نداشته باشد یا در آفت زدایی سهل انگاری نماید قطعاً آن نهضت، عقیم یا تبدیل به ضد خود خواهد شد و اثر معکوس خواهد بخشید. ما از نظر انواع آفتها آنچه به نظرمان رسیده است یادآوری میکنیم بدون آنکه مدعی باشیم همه آنها را استقصا کرده ایم:
- نفوذ اندیشه های بیگانه
اندیشه های بیگانه از دو طریق نفوذ میکنند. یکی از طریق دشمنان. هنگامی که یک نهضت اجتماعی اوج می گیرد و جاذبه پیدا میکند و مکتبهای دیگر را تحت الشعاع قرار میدهد، پیروان مکتبهای دیگر برای رخنه کردن در آن مکتب و پوساندن آن از درون، اندیشه های بیگانه را که با روح آن مکتب مغایر است وارد آن مکتب میکنند و آن مکتب را به این ترتیب از اثر و خاصیت می اندازند و یا کم اثر می کنند.
دیگر از طریق دوستان و پبروان. گاهی پیروان خود مکتب به علت ناآشنایی درست با مکتب، مجذوب یک سلسله نظریات و اندیشه های بیگانه می‌گردند و آگاهانه یا ناآگاهانه آن نظریات را رنگ مکتب می‌دهند و عرضه می‌نمایند.
- تجددگرایی افراطی
پرهیز از افراط و تفریط و گرایش به اعتدال در هر کاری خالی از دشواری نیست. گویی همیشه راه اعتدال یک خط باریک است که اندک بی توجهی موجب خروج از آن است. اینکه در آثار دینی وارد شده که «صراط» از «مو» باریکتر است اشاره به همین نکته است که رعایت اعتدال در هر کاری سخت و دشوار است.
به هر حال تجددگرایی افراطی که هم در شیعه وجود داشته و دارد و هم در سنی و در حقیقت عبارت است از آراستن اسلام به آنچه از اسلام نیست و پیراستن آن از آنچه از اسلام هست به منظور رنگ زمان زدن و باب طبع زمان کردن آفت بزرگی برای نهضت است و وظیفه رهبری نهضت است که جلو آن را بگیرد.
- ناتمام گذاشتن
متأسفانه تاریخ نهضتهای اسلامی صد ساله اخیر یک نقیصه را در رهبری روحانیت نشان میدهد و آن اینکه روحانیت، نهضت هایی که رهبری کرده تا مرحله پیروزی بر خصم ادامه داده و از آن پس ادامه نداده و پیکار خود رفته و نتیجه زحمات او را دیگران و احيانا دشمنان برده اند. مانند اینکه کسی زمین غصب شده اش را با قدرت و شدت مطالبه کند و با صرف نیرو و بذل مال و جان آن را از دست دشمن بگیرد؛ اما همینکه گرفت برود به خانه خود بنشیند و یک دانه بذر هم در آن نپاشد، دیگران بروند از آن به سود خود استفاده کنند.
نهضت اسلامی ایران در حال حاضر در مرحله نفی و انکار است. مردم ایران یکدست علیه استبداد و استعمار قیام کرده اند. مرحله نفی و انکار به دنبال خود مرحله سازندگی و اثبات دارد. به دنبال لا إله بايد إلا الله بیاید. در هر نهضت مرحله سازندگی و اثبات از مرحله نفی و انکار دشوار تر است. اکنون این نگرانی در مردم هوشمند پدید آمده است که آیا باز هم روحانیت کار خود را نیمه تمام خواهد گذاشت؟
۴. رخنه فرصت طلبان
رخنه و نفوذ افراد فرصت طلب در درون یک نهضت از آفت های بزرگ هر نهضت است. وظیفه بزرگ رهبران اصلی این است که راه نفوذ و رخنه این گونه افراد را سد نمایند.
به هر حال مبارزه با رخنه و نفوذ فرصت طلبان علی رغم تظاهرات فریبنده شان یکی از شرایط اصلی ادامه یک نهضت در مسیر اصلی است.
- ابهام طرحهای آینده
فرض کنیم ساختمان فرسوده و بی قواره ای را که در آن با ناراحتی بسر می بریم میخواهیم خراب کنیم و به جای آن، ساختمانی نو و زیبا بسازیم. اگر طرحی و نقشه ای مشخص جلو ما بگذارند یا ماکتی تهیه کنند و جلو ما بگذارند که ساختمان آینده این است با این مزایا و محاسن و ما در مجموع نقصی نتوانیم پیدا کنیم قطعا تسلیم میشویم و قبول میکنیم. ولی اگر طرحی ارائه نشود و از طرف متخصصان مورد اعتماد به طور اجمال گفته شود بعد از خراب کردن، ساختمانی بسیار عالی به جای آن خواهیم ساخت، بدیهی است که شوق ما تحریک میشود اما نوعی دلهره هم در ته دل خواهیم داشت.
روحانیت آن گروه مهندس اجتماعی مورد اعتماد جامعه است که به علل خاصی در ارائه طرح آینده کوتاهی کرده و لااقل به طور کامل و به امضاء رسیده ارائه نداده است. اما در مقابل، گروههای دیگر هستند که طرحها و نقشه هاشان مشخص است؛ معلوم است جامعه ایده آل آنها از نظر حکومت، از نظر قانون، از نظر آزادی، از نظر ثروت، از نظر مالکیت، از نظر اصول قضایی، از نظر اصول اخلاقی و… چگونه جامعه ای است. تجربه نشان داده که روشن نبودن طرح آینده ضایعات اساسی به بار می آورد.
قطعا نهضت باید طرحهای روشن و خالی از ابهام و مورد قبول و تأیید رهبران ارائه دهد تا جلو ضایعات گرفته شود. ما خوشوقتیم و خدا را سپاسگزار که از نظر مواد خام فرهنگی، فوق العاده غنی هستیم. نیازی از این نظر به هیچ منبع دیگر نداریم. تنها کاری که باید بکنیم استخراج و تصفیه و تبدیل این مواد خام به مواد قابل استفاده است و مستلزم بیدار دلی و کار و صرف وقت است.
و باز خوشوقتیم که این بیداری در حوزه های علمیه ما آغاز شده و امیدوارم که روزافزون باشد و هرچه زودتر شاهد آنچه آرزو داریم باشيم. اللَّهُم حَقَّق رَجَاءَنَا وَ لَا تُخَيِّب آمالنا.
- معنی
ششمین آفتی که یک نهضت خدایی را تهدید میکند، از نوع معنی است، از نوع تغییر جهت دادن اندیشه هاست، از نوع انحراف یافتن مسیر نیتهاست. نهضت خدایی باید برای خدا آغاز یابد و برای خدا ادامه یابد و هیچ خاطره و اندیشه غیر خدایی در آن راه نیابد تا عنایت و نصرت الهی شاملش گردد، و اگرنه باد غیرت خدایی به صد خار پریشاندلش می‌نماید.
اَلیَومَ یَئِسَ الَّذینَ کَفَروا مِن دینِکُم فَلا تَخشَوهُم وَ اخشَونِ.
یعنی چه؟ یعنی جامعه اسلامی از این پس از درون خود تهدید میشود که راه انحراف از مسیر خدایی اخلاص پیش گیرد و خدا را فراموش کند. سنت لایتغیر خداست که هر ملتی که از درون و از جنبه اخلاقی تغییر کند و عوض شود، خداوند متعال سرنوشت آنها را تغییر دهد: اِنَّ اللهُ لا یُغَیِّرُ ما بِقَومٍ حتَّی یُغَیِّروا ما بِاَنفُسِهِم. خداوند وضع و سرنوشت مردمی را عوض نمی‌کند، مادامی که آنها خود را و آنچه به اندیشه‌ها و رفتارهای خودشان مربوط است تغییر ندهند.
خرید کتاب بررسی اجمالی نهضتهای اسلامی در صد ساله اخیر
مطالب موجود تنها بخشی از سخنان شهید مطهری پیرامون موضوع “سرنوشت نهضت های اسلامی” بود. شما خوانندگان محترم می‌توانید برای مطالعه ادامه این متن، کتاب بررسی اجمالی نهضتهای اسلامی در صد ساله اخیر را خریداری نموده و از تمامی مطالب این کتاب بهره‌مند شوید.
برای توضیح بیشتر به کتاب «نهضتهای اسلامی در صد ساله اخیر»، ص 91-102 مراجعه نمایید.
