مسیر مطالعه کتاب‌های اصول عقاید (استاد شهید مطهری)
انسان و ایمان
مجموعه «مقدمه‌اى بر جهان‌بینى اسلامى» شامل شش جلد با این عناوین است: انسان و ایمان، جهان‌بینى توحیدى، وحى و نبوت، انسان در قرآن، جامعه و تاریخ، زندگى جاوید یا حیات اخروى. این مجموعه شش جلدى آخرین اثر نگارشى استاد شهید مطهری به شمار مى‌آید. انگیزه ایشان از نگارش این مجموعه، بیشتر رفع شبهات و نمایاندن انحرافات فکرى در زمینه اصول دین بوده است. این مجموعه در واقع یک دوره اصول عقاید است (غیر از مسئله امامت که در کتاب «امامت و رهبرى» بحث شده است) و از سبکى بدیع و بیانى شیوا برخوردار است و براى آنکه کتاب درسى قرار گیرد مناسب به نظر می‌رسد.
این کتاب، اولین جلد از مجموعه جهان‌بینی اسلامی است. در این کتاب، قلمرو انسان در ناحیه آگاهی‌ها و خواسته‌ها در مقایسه با حیوان مورد بررسى قرار گرفته و ملاک امتیاز انسان از حیوان، علم و ایمان دانسته شده است. رابطه علم و ایمان و آثار و فواید ایمان مذهبى، از بحث‌هاى دیگر این کتاب است. در ادامه پس از طرح ضرورت وجود مکتب و ایدئولوژى و برشمردن انواع ایدئولوى، مکتب اسلام به عنوان مکتبى جامع و همه‌جانبه مورد توجه واقع شده است. منابع تفکر در اسلام (طبیعت، تاریخ و ضمیر انسان) بحث پایانى کتاب را تشکیل مى‌دهد.
جهان‌بینی توحیدی
مجموعه «مقدمه‌اى بر جهان‌بینى اسلامى» شامل شش جلد با این عناوین است: انسان و ایمان، جهان‌بینى توحیدى، وحى و نبوت، انسان در قرآن، جامعه و تاریخ، زندگى جاوید یا حیات اخروى. این مجموعه شش جلدى آخرین اثر نگارشى استاد شهید مطهری به شمار مى‌آید. انگیزه ایشان از نگارش این مجموعه، بیشتر رفع شبهات و نمایاندن انحرافات فکرى در زمینه اصول دین بوده است. این مجموعه در واقع یک دوره اصول عقاید است (غیر از مسئله امامت که در کتاب «امامت و رهبرى» بحث شده است) و از سبکى بدیع و بیانى شیوا برخوردار است و براى آنکه کتاب درسى قرار گیرد مناسب به نظر می‌رسد.
این کتاب، دومین جلد از مجموعه مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی است. در این کتاب ابتدا پس از تعریف جهان‌بینى، انواع جهان‌بینى‌ها (علمى، فلسفى، مذهبى) معرفى شده و جهان‌بینى توحیدى به طور عام و جهان‌بینى اسلامى به طور خاص، واجد تمام ویژگی‌هاى یک جهان‌بینى خوب دانسته شده است. در ادامه کتاب، مراتب و درجات توحید و شرک و در خاتمه تاریخچه اصل عدل در فرهنگ اسلامى ذکر شده است.
وحی و نبوت
مجموعه «مقدمه‌اى بر جهان‌بینى اسلامى» شامل شش جلد با این عناوین است: انسان و ایمان، جهان‌بینى توحیدى، وحى و نبوت، انسان در قرآن، جامعه و تاریخ، زندگى جاوید یا حیات اخروى. این مجموعه شش جلدى آخرین اثر نگارشى استاد شهید مطهری به شمار مى‌آید. انگیزه ایشان از نگارش این مجموعه، بیشتر رفع شبهات و نمایاندن انحرافات فکرى در زمینه اصول دین بوده است. این مجموعه در واقع یک دوره اصول عقاید است (غیر از مسئله امامت که در کتاب «امامت و رهبرى» بحث شده است) و از سبکى بدیع و بیانى شیوا برخوردار است و براى آنکه کتاب درسى قرار گیرد مناسب به نظر می‌رسد.
این کتاب، سومین جلد از مجموعه جهان‌بینی توحیدی است. بحث «هدایت عامّه» حسن مطلع این کتاب را تشکیل مى‌دهد. اختصاصات پیامبران (اعجاز، عصمت، خلوص نیت…)، نقش تاریخى پیامبران و هدف نبوت‌ها و بعثت‌ها از دیگر مباحث روشنگر این کتاب است. در بخش دیگرى از این کتاب، قرآن به عنوان معجزه ختمیه و جنبه‌هاى اعجاز آن مورد دقت و بررسى قرار گرفته است. مشخصات شناخت‌شناسى، جهان‌بینى و ایدئولوژى اسلامى و نیز سیره پیامبر اسلام و صفات ممتاز آن حضرت در ابعاد گوناگون حیات فردى و اجتماعى، پایان‌بخش این کتاب است.
انسان در قرآن
مجموعه «مقدمه‌اى بر جهان‌بینى اسلامى» شامل شش جلد با این عناوین است: انسان و ایمان، جهان‌بینى توحیدى، وحى و نبوت، انسان در قرآن، جامعه و تاریخ، زندگى جاوید یا حیات اخروى. این مجموعه شش جلدى آخرین اثر نگارشى استاد شهید مطهری به شمار مى‌آید. انگیزه ایشان از نگارش این مجموعه، بیشتر رفع شبهات و نمایاندن انحرافات فکرى در زمینه اصول دین بوده است. این مجموعه در واقع یک دوره اصول عقاید است (غیر از مسئله امامت که در کتاب «امامت و رهبرى» بحث شده است) و از سبکى بدیع و بیانى شیوا برخوردار است و براى آنکه کتاب درسى قرار گیرد مناسب به نظر می‌رسد.
این کتاب، چهارمین جلد از مجموعه جهان‌بینی توحیدی است. این کتاب به معرفى انسان قرآنى مى‌پردازد، انسانى چند بعدى که سرشار از جاذبه‌هاى معنوى همچون علم و دانایى، خیر اخلاقى و… است. در عین حال محدودیت‌هایى مانند وراثت و محیط طبیعى و جغرافیایى، چنین انسانى را فرا گرفته است و او به حکم عقل و علم از یک طرف و اراده و ایمان از طرف دیگر، تغییراتى در این عوامل محدودکننده ایجاد مى‌کند و آن‌ها را با خواست‌هاى خویش منطبق مى‌سازد. بخش پایانى کتاب به بیان انواع خودآگاهى‌ها (فطرى، فلسفى، جهانى، طبقاتى، ملى، انسانى، عرفانى و پیامبرانه) اختصاص یافته است.
گریز از ایمان و گریز از عمل
این کتاب تنظیم شده هفت جلسه سخنرانى استاد شهید مطهرى است. استاد شهید در این مباحث به مسئله ایمان و عمل از نگاه جدیدى پرداخته‌اند و گریزگاه‌ها از ایمان را که بیشتر در دنیاى اروپا مطرح بوده و گریزگاه‌ها از عمل را که بیشتر در جهان اسلام مطرح بوده است بیان و تشریح کرده‌اند که حاوى مطالب نغز و بدیع فراوان است.
زندگی جاوید یا حیات اخروی
مجموعه «مقدمه‌اى بر جهان‌بینى اسلامى» شامل شش جلد با این عناوین است: انسان و ایمان، جهان‌بینى توحیدى، وحى و نبوت، انسان در قرآن، جامعه و تاریخ، زندگى جاوید یا حیات اخروى. این مجموعه شش جلدى آخرین اثر نگارشى استاد شهید مطهری به شمار مى‌آید. انگیزه ایشان از نگارش این مجموعه، بیشتر رفع شبهات و نمایاندن انحرافات فکرى در زمینه اصول دین بوده است. این مجموعه در واقع یک دوره اصول عقاید است (غیر از مسئله امامت که در کتاب «امامت و رهبرى» بحث شده است) و از سبکى بدیع و بیانى شیوا برخوردار است و براى آنکه کتاب درسى قرار گیرد مناسب به نظر می‌رسد.
این کتاب ششمین جلد از مجموعه «مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی» است. در بخش اول این کتاب راه شناخت خدا، راه شناخت جهان و راه شناخت روح و نفس انسان به عنوان راه‌هاى گوناگون ایمان به زندگى جاوید معرفى شده‌اند. در بخش دوم، موضوع اصالت روح و بقاء روح پس از مرگ مورد بحث قرار گرفته و بخش پایانى به زندگى پس از مرگ یعنى عالم برزخ و قیامت کبرى اختصاص یافته است و استدلال‌هایى از قرآن آورده شده است.
انسان و سرنوشت
این کتاب مقدمه‌اى دارد تحت عنوان «علل انحطاط مسلمین» و در این مقدمه، بحث درباره برخى موضوعات لازم شمرده شده از جمله اعتقاد به سرنوشت و قضا و قدر، و این کتاب به این موضوع اختصاص یافته است. منظور از طرح این مسئله در این کتاب اولاً تحقیق در این جهت است که آیا اعتقاد به سرنوشت، آن طور که قواعد برهانى فلسفى ایجاب مى‌کند، از نوع عقاید و افکارى است که معتقدین خود را به سستى و تنبلى مى‌کشاند و مردمى که به این عقیده مى‌گرایند خواه‌ناخواه به انحطاط کشیده خواهند شد، یا این عقیده اگر درست تعلیم داده شود چنین تأثیر سوئى ندارد؟ ثانیاً اینکه اسلام این مسئله را چگونه و به چه طرزى تعلیم داده است و تعلیم اسلامى در این زمینه چه تأثیرى در روحیه پیروان اسلام داشته است و مى‌تواند داشته باشد؟ استاد شهید مطهرى با طرح دقیق مسئله در این کتاب، به خوبى توانسته است شبهات موجود در باب نسبت آزادى و اراده انسان با قضا و قدر الهى را پاسخگو باشد و تحلیلى درست و روشن از این موضوع در اختیار خواننده کتاب قرار دهد.
عدل الهی
در این کتاب که تدوین یافته چند سخنرانی استاد شهید مطهری در حسینیه ارشاد است، تلاش شده تا ابتدا اصل مسئله «عدل الهى» به روشنى طرح شود و سپس مسائل مرتبط با آن نظیر تبعیض‌ها و تفاوت‌ها، قضا و قدر، شُرور، مجازات‌هاى اخروى و… مورد بحث استدلالى قرار گیرد. کتاب در یک مقدمه و نه بخش تنظیم شده است. نکته مهم و قابل توجه درباره این کتاب آن است که مباحث دشوار فهم و دیریاب فلسفى و کلامى با بیانى شیوا و روان و در عین حال مستدلّ و متقن طرح شده به گونه‌اى که براى ناآشنایان با مفاهیم و اصطلاحات فلسفى نیز قابل فهم و سودمند مى‌باشد. استاد مطهری در مقدمه کتاب به این مسئله اشاره کرده‌اند که آنچه در این کتاب آورده‌ام در حقیقت یک پاسخ عمومی است به همه کسانی که مکرر در این زمینه از من پرسش‌هایی کرده و می‌کنند.
جهان‌بینی الهی و جهان‌بینی مادی
«جهان‌بینى الهى و جهان‌بینى مادى» عنوان مقاله‌اى است از استاد شهید آیت‌الله مطهرى که در حدود سال 1350 شمسى به رشته تحریر درآمده است. در این مقاله وجوه افتراق «جهان‌بینى الهى» و «جهان‌بینى مادى» و طرح غلط مسئله از سوى مادى‌مسلکان براى نامعقول جلوه دادن منطق الهیون و نیز اصول و پایه‌هاى واقعى این دو جهان‌بینى تشریح شده و چهره واقعى جهان‌بینى الهى که مى‌تواند تکیه‌گاه یک ایدئولوژى واقع شود، به خوبى نشان داده شده و این جهان‌بینى از اتهامات مادى‌مسلکان مبرّا گردیده است. این مقاله در واقع خلاصه مفیدى است از مقایسه این دو جهان‌بینى و نشان مى‌دهد که در کجاها راه این دو جهان‌بینى از هم جدا مى‌شود و تناقضات و بن‌بستهاى جهان‌بینى مادى کدام است.
امامت و رهبری
بحث امامت و رهبرى از جمله مباحث مناقشه‌برانگیز در میان مذاهب اسلامى است. این بحث در این کتاب به گونه‌اى مطرح شده که براى یک مسلمان غیرشیعى نیز مفید و مؤثر است، زیرا همچون سایر آثار استاد شهید مطهرى از روح علمى و انصاف و واقع‌بینى برخوردار بوده و از تنگ‌نظرى و تعصب بیجا بدور مى‌باشد. از جمله عناوین این کتاب مى‌توان به این عناوین اشاره کرد: معانى و مراتب امامت، بررسى کلامى مسئله امامت، امامت در قرآن و حدیث. یکى از محاسن و مزایاى این کتاب، پرسش و پاسخ‌هاى موجود در پایان هر جلسه سخنرانى است که مباحث مطرح شده را مصداقى‌تر نموده و زوایاى پنهان آن را از طریق پاسخ‌هاى روشنگر استاد مطهرى آشکار و نمایان ساخته است.
ولاءها و ولایت‌ها
موضوع «ولایت» و «ولیّ» از مهمترین موضوعات در مکتب جهان‌شمول اسلام است. استاد شهید مطهری در این کتاب، این موضوع را از ابعاد و جوانب گوناگون مورد بررسی و تحلیل قرار داده‌اند. ایشان پس از ارائه تعریفی جامع از واژه «ولایت» و «ولیّ» و نیز موارد استعمال لفظ «مولی»، به تقسیم ولاء به ولاء منفی و ولاء اثباتی (عام و خاص) می‌پردازند. بخش اعظم کتاب به بیان مشروح انواع ولاء اثباتی خاص اختصاص داده شده است. در این بخش، مباحث جالبی مانند عصمت پیامبر و امام، شئون گوناگون پیامبر اکرم(ص)، ولایت تکوینی، معجزه و… مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
توحید
این کتاب مجموعه هفده جلسه سخنرانى استاد شهید مطهرى درباره «توحید» در سال‌هاى 46 و 47 شمسى است. در بخش اول کتاب، مسئله توحید به طور کلى طرح شده و اینکه آیا اصولا راهى براى اثبات وجود خدا وجود دارد یا خیر. فصول بعدى کتاب به تبیین راه‌هاى اثبات وجود خدا یعنى راه فطرت، راه‌هاى علمى و شبه فلسفى (برهان نظم، راه هدایت موجودات، راه خلقت)، راه‌هاى عقلانى و فلسفى (برهان محرّک اول، برهان سینوى، برهان وجودى) اختصاص داده شده است. در فصل «پاسخ به شبهات» دو شبهه مهم، یکى سازگارى اصل تکامل با توحید و دیگرى مسئله شُرور، بدی‌ها و بى‌نظمى‌ها در کار عالَم مورد بررسى قرار گرفته‌اند. در ارتباط با بحث توحید و تکامل، نظریات مختلف درباره پیدایش «انواع» از جمله نظریه «تکامل انواع» داروین به تفصیل مورد بحث واقع شده‌اند. در خصوص توحید و مسئله شرور نیز ضمن تحلیل ماهیت شرور و انواع آن‌ها، فلسفه شرور در نظام کلى عالم تبیین گردیده و شبهه موجود در این زمینه دفع شده است.
نبوت
این کتاب مجموعه‌اى مشتمل بر چهارده جلسه سخنرانی استاد شهید مطهری است. سبک بحث یک سبک کاملاً ابتکارى است و در یک قالب خاص مثلا قالب متکلمین یا فلاسفه جاى نمى‌گیرد، بلکه استاد با توجه به احاطه خود بر نظرات متکلمین و فلاسفه در این باب و با توجه به نظریات موجود در برخی علوم انسانى جدید مانند روان‌شناسى و با عنایت به شبهاتى که در این باب هست، یک طریق مخصوص را طى کرده‌اند و البته سؤالاتى که در پایان جلسات مطرح شده است در تعیین خط سیر بحث مؤثر بوده است. استاد شهید مطالب خود را در چهار بخش «راه‌هاى اثبات نبوت»، «وحى»، «معجزه» و «اعجاز قرآن» دسته‌بندى کرده‌اند و درباره ماهیت «وحى» و ماهیت «معجزه» که معمولا در کتاب‌هاى کلامى کمتر بحث مى‌شود، به تفصیل سخن رانده‌اند.
معاد
این کتاب مجموعه‌اى است مشتمل بر ده جلسه سخنرانی استاد شهید مطهری. در این جلسات، علاوه بر نظریات مشهور درباره معاد، نظریه جدیدى که از ناحیه برخى روشنفکران مسلمان ابراز شده و در واقع معاد را به «تجدید حیات مادى دنیا به شکل دیگر» تفسیر کرده‌اند نیز به تفصیل مورد بررسى قرار گرفته و با اظهارات پایه‌گذار این نظریه، گاهى بحث حالت مناظره به خود گرفته و این امر بر جذابیت آن افزوده است. سبک بحث در این کتاب، همچون سبک بحث در کتاب‌هاى «توحید»،«نبوت» و «امامت و رهبرى» یک سبک جدید است و در یک قالب خاص نمى‌گنجد و مخصوصاً به نظریات جدید درباره معاد و یا نظریات جدید علمى مرتبط با مسئله معاد نیز توجه شده است.
ختم نبوت
این کتاب در اصل مقاله‌اى بوده است به قلم استاد شهید مطهرى که در سال 1347 هجرى شمسى در کتاب محمد(ص) خاتم پیامبران ـ که از سوى مؤسسه حسینیه ارشاد و زیر نظر آن شهید منتشر شد ـ به چاپ رسید و پس از آن و در زمان حیات استاد نیز به صورت رساله‌اى کوچک انتشار یافت. مباحث این کتاب با کتاب «خاتمیت» همپوشانى دارد و هردو یک هدف را دنبال مى‌کنند. عناوین مباحث طرح شده در این کتاب عبارتند از: راز ختم نبوت، جبر تاریخ، نیازمندیها، مقتضیات زمان، تحرک و انعطاف، اجتهاد.
خاتمیت
بحث خاتمیت یا ختم نبوت از مباحث جذاب و جالبى است که با موضوع انطباق اسلام با شرایط مختلف زمانى ارتباط مستقیم و تنگاتنگ دارد. استاد شهید مطهرى در این کتاب، این موضوع را از ابعاد و جوانب گوناگون آن مورد بحث قرار داده و فلسفه ختم نبوت تشریعى را با ذکر مثال‌هایى، به طور روشن و واضح بیان کرده‌اند. مهمترین عناوین این کتاب عبارتند از: خاتمیت در قرآن و حدیث، تعلیمات اسلام و هدف‌هاى پایان‌ناپذیر، ارکان خاتمیت، نقش علما در دین خاتم.
علل گرایش به مادیگری
آنچه در این کتاب آمده در حقیقت نقد و بررسى گوشه‌اى از تاریخ عقاید و اندیشه‌هاى بشرى است. موضوع اصلى بحث این کتاب، یعنى اثبات یا انکار خدا، قطعاً حساس‌ترین و شورانگیزترین موضوعى است که از فجر تاریخ تاکنون اندیشه‌ها را به خود مشغول داشته است. استاد شهید مطهری در این کتاب به طرح علل و عوامل گرایش به مادیگرى مى‌پردازند و مشخصاً از این عوامل به عنوان مهمترین آن‌ها نام مى‌برند: نارسایى مفاهیم دینى کلیسا، نارسایى مفاهیم فلسفى غرب، نارسایى مفاهیم اجتماعى و سیاسى، نقص روش‌هاى تبلیغى، نامساعد بودن جوّ اخلاقى و اجتماعى. در بخش پایانى کتاب چند راه براى مبارزه با گرایش به مادیگرى از طرف استاد شهید پیشنهاد شده است که عبارتند از: عرضه کردن یک مکتب الهی که بتواند پاسخگوی نیازهای فکری اندیشمندان باشد و ابتناء حقوق سیاسى و اجتماعى بر این مکتب الهى، مبارزه با هرج و مرج تبلیغى و اظهار نظر افراد غیرمتخصص، فراهم کردن محیط مساعد اخلاقى و اجتماعى و هماهنگى آن با مفاهیم متعالى معنوى، بازگردانیدن حماسه به مفاهیم اسلامى.
هدف زندگی
یکی از پرسش‌های اساسی هر فرد که پاسخ بدان سرنوشت او را تعیین می‌کند، این پرسش است: «هدف زندگی چیست؟» این پرسش در حوزه تعابیر اسلامی معادل پرسش درباره هدف بعثت پیامبران و بالاتر، هدف آفرینش است. استاد شهید مطهری در این کتاب با عنایت به آموزه‌های اسلامی، به این پرسش مهم پاسخ درخور و مناسب داده است. عناوین فصول مختلف کتاب به خوبی بیانگر نگاه عمیق استاد به این موضوع است: هدف خلقت و بعثت انبیاء، ریشه اخلاق فردی و اجتماعی، مکتب و جهان‌بینی، ایمان و کمال انسان، بررسی نظریات مختلف درباره کمال انسان و نظریه اسلام.
خدا در اندیشه انسان
این کتاب تنظیم شده پنج جلسه سخنرانى است که در سال 1354 شمسى و در جمعى که اکثریت آن‌ها را دانشجویان و قشر تحصیل‌کرده تشکیل داده بودند توسط استاد شهید مطهرى ایراد شده است. این مباحث درباره شناخت خدا و ریشه پیدایش فکر خدا در بشر با توجه به شبهات مطرح شده از طرف دانشمندان ماتریالیست است که در ضمن آن به نقادى ذهن انسان نیز پرداخته شده است. مباحث این کتاب، بحث ممتازى در خداشناسى و برخى مسائل مرتبط با آن از نظر محتوا و سبک بیان است.
خدا در زندگی انسان
این کتاب تنظیم شده شش جلسه سخنرانى استاد شهید مطهرى در سال 1354 شمسى است. این مباحث در واقع مکمل مباحث کتاب «خدا در اندیشه انسان» است، زیرا «خدا در اندیشه انسان» توحید نظرى و این کتاب توحید عملى را توضیح داده است. این سخنرانی‌ها در ایام فاطمیه ایراد شده است، لذا استاد شهید در پایان هریک ذکر مصیبت کرده‌اند که نوع و کیفیت این ذکر مصیبت‌ها مى‌تواند درس‌آموز باشد.
فطری بودن دین
در انسان یک استعداد و میل و محرک نهفته‌ای در زمینه گرایش‌های دینی وجود دارد. اما این که این میل و محرک نهفته چگونه جریان پیدا کند بستگی دارد که چگونه هدایت و رهبری شود. ولی به هرحال این مبدأ جوشش در انسان وجود دارد. فطری بودن دین به معنای این نیست که انسان، دیندار به دنیا می‌آید. اگر انسان دیندارِ بالفعل به دنیا بیاید دیگر احتیاجی به پیغمبران نیست که بیایند برای مردم دین بیاورند و تعلیمات بدهند و مردم را هدایت کنند. (صفحه 112 کتاب)
اصول فلسفه و روش رئالیسم جلد پنجم
این کتاب یک مجموعه پنج جلدى به قلم علامه سید محمدحسین طباطبایى(ره) است که استاد شهید مطهرى در شرح و تبیین مطالب متن، مقدمه‌ها و پاورقی‌هایى جامع بر آن‌ها نگاشته‌اند. در این مجلدات مجموعاً چهارده مقاله فلسفى مورد بحث قرار گرفته است که برخى از آن‌ها عبارتند از: رئالیسم و ایده‌آلیسم، علم و ادراک، ارزش معلومات، پیدایش کثرت در ادراکات، ادراکات اعتبارى، مسائل وجود، الهیات بالمعنى الاخص. این کتاب نقش اساسى در مبارزه با افکار مادى داشته است، گرچه در اصل یک دوره فلسفه اسلامى به شمار مى‌رود.
